هر یک از ائمه بر اساس وظیفه الهی در عصری که زندگی می کردند با توجه به شرایط زمانی وظایف امام و پیشوای دینی را به خوبی انجام می دادند امام رضا ـ علیه السلام ـ در مدت امامتشان که از سال 183 پس از شهادت امام کاظم ـ علیه السلام ـ آغاز شد و تا سال شهادتش 210 امامت را عهده دار بود، این دوره از تاریخ اسلام به لحاظ بروز برخی از مسائل علمی و اجتماعی و سیاسی یکی از حساس ترین دوره های تاریخی محسوب می شود امام رضا ـ علیه السلام ـ تا سال 201 در مدینه زندگی می کرد و به فعالیت های علمی و تربیت شاگردان مشغول بود.
خلفای معاصر امام رضا ـ علیه السلام ـ: 1ـ هارون، 2ـ مامون بودند بیشتر دوران امامت آن حضرت معاصر مامون خلیفه عباسی بود.
فعالیت های مهم آن حضرت را می توان در چند بخش مورد بررسی قرار داد:
1. فعالیت های علمی
با توجه به ویژگی خاص دوره امامت آن حضرت، نهضت علمی که سراسر جهان اسلام را فرا گرفته و نشاط خاصی بر جامعه علمی حاکم شده بود، عواملی که در نشاط جامعه علمی موثر بود عبارت بود از:
1ـ نهضت ترجمه و ورود افکار و اندیشه ها و ملل مختلف به اسلام که با سوالات و شبهات فکری مختلف به جهان اسلام وارد شده و تمام این سوالات را از فرهنگ اسلام پاسخ می خواستند.
2ـ وسعت قلمرو اسلامی و آزادی مسافرت در قلمرو جهان اسلام برای کسب علوم و فنون مختلف.
3ـ رواج عقل گرایی در جهان اسلام و ظهور مکاتب فکری در مقابل مکاتب اخباری و ظاهری که مخالف عقل گرایی بودند.
4ـ رقابت مکاتب و فرقه های اسلامی و انبوه دانش جویان در جهان اسلام.
5ـ حمایت برخی از حاکمان عباسی از نهضت های علمی مثل تاسیس بیت الحکمه و حمایت مادی هارون و مامون از این مرکز علمی.
عوامل دیگری نیز غیر از این عوامل می توانست در رشد نهضت علمی در عصر امام رضا ـ علیه السلام ـ موثر باشد.
امام رضا ـ علیه السلام ـ در این برهه فعالیت علمی خود را در موارد زیر متمرکز کرده بود.
1ـ پاسخ گویی به شبهات علمی و عقیدتی و حراست از عقاید مردم، خصوصاً صیانت از شیعه.
2ـ شرکت در جلسات علمی و مناظرات کلامی که با حضور رهبران فرقه های اسلامی و ملل دیگر تشکیل می شد.
3ـ تبیین جایگاه امامت در مقابل همه مسلمین و فرقه هایی چون واقفیه که بر امامت امام کاظم باقی بوده و امامت امام رضا را قبول نمی کردند.
4ـ تربیت شاگردان متخصص در علوم مختلف.
5ـ بیان احکام اسلام. 6ـ بیان صدها روایت در موضوعات مختلف کلامی، فقهی، بهداشتی، اجتماعی، اخلاقی و... .

نتایج این تلاش های علمی (که بسیار مختصر در این بحث پرداخته شد) برای شیعه و معتقدین به امامت بسیار مغتنم بود و برای جهان اسلام افتخاراتی بزرگ داشت و در تعالی فرهنگی تأثیر مهم از آن جهت که هیچ یک از رهبران فرقه های اسلامی قادر به پاسخ گویی شبهات عقلی حاصل از ورود افکار فلسفی یونان نبودند. اما در این دوره امام رضا ـ علیه السلام ـ در فرصت های مختلف تمام شبهات را پاسخ داد، هیچ یک از رهبران فرق اسلامی قادر به مناظره با رهبران ادیان دیگر نبودند ولی امام رضا ـ علیه السلام ـ با تمام آن ها مناظره و بر آنان چیره می شد. این دست آوردهای بزرگ خود سبب ثبات و گسترش اسلام و مایه اقتدار مسلمانان بود.
2. فعالیت های سیاسی و دست آوردهای سیاسی امام رضا ـ علیه السلام ـ
امام ـ علیه السلام ـ در کنار فعالیت های علمی در قبال مامون و سایر رجال سیاسی زمان خود نیز مواضعی اتخاذ کرد که در راستای حفظ میراث امامت مهم بود مامون با طرح قضیه ولایت عهدی و احضار امام از مدینه به مرو اهدافی را دنبال می کرد، و در فکر از بین بردن و وجاهت امامت و امام رضا ـ علیه السلام ـ بود و اهداف سیاسی دیگری را نیز در این اندیشه دنبال می کرد اما مواضع سیاسی امام رضا ـ علیه السلام ـ نه تنها جایگاه امامت را بسیار مهم نشان داد و حراست نمود بلکه مأمون را نیز در دنبالگیری اهداف خود مایوس نمود، امام پس از قبول ولایت عهدی با اصرار مامون و با شرایط خاص، مأمون را در تنگنا قرار داد و مجبور شد شرایط امام را بپذیرد آن حضرت به مامون فرمود: تو اگر استحقاق خلافت را داری نمی توانی آن را به دیگران بدهی و اگر استحقاق نداری در منصبی که ماذون نیستی غاصبانه بر آن تکیه زدی.
امام رضا ـ علیه السلام ـ با این حرکت دقیق نه تنها مشروعیت حکومت مامون و عباسیان دیگر را به زیر سوال برد بلکه مشروعیت حکومت خلفای پیشین را نیز که غاصبانه بر مسندی نشسته بودند که استحقاق آن را نداشتند با سوال و شبهه مواجه نمود و در برابر دیدگان تیزبین آیندگان تاریخ قرار داد تا در این باره به درستی به قضاوت بنشینند، مأمون قصد داشت با حضور امام در دستگاه خود، برای حکومت خود مشروعیت و مقبولیت در بین شیعه درست کند از طرفی بسیاری از شورشیان علوی را به انقیاد حکومت خود وادار کند، و از جهتی وجاهت ائمه از بین ببرد او در این باره به صراحت اظهار کرد: این مرد (امام رضا) کارهای خود را از ما پنهان کرده و مردم را به امامت خود می خواند ما او را بدین جهت ولیعهد قرار دادیم که مردم را به خدمت ما خوانده و به سلطنت و خلافت ما اعتراف نماید و در ضمن فریفتگانش بدانند که او آن چنان که ادعا می کند نیست و این امر (خلافت) شایسته ما است نه او...
مقاصد مامون دقیقاً در این بیانات روشن شده و امام از این اهداف آگاهی داشت لذا مواضعی در برابر او اتخاذ کرد که هیچ نتیجه ای برای او نداشته باشد، اظهار عدم مشروعیت خلافت مامون، مساوی بود با عدم مشروعیت تمام مدعیان خلافت پس از پیامبر، این برای شیعه دستاورد تاریخی بزرگ بود. مامون پس از این که از راهش نتیجه نگرفت با خشم و کینه از امام، تصمیم به قتل امام گرفت تا شکست تلخ خود را به این وسیله جبران کند.

3ـ مهاجرت امام به ایران نیز دستاورد مهمی برای آینده اسلام داشت، رونق شیعه و آشنایی تمام فرقه های اسلامی با امامت و وقوف از جایگاه آن ها در اسلام با توجه به بیانات امام در حدیث سلسله الذهب و حصن توحید و شرایط آن که هزاران و صدها راوی و نویسنده حدیث این حدیث را ضبط کردند، علاوه بر آن حضور امام در شرق ایران این منطقه را سال ها مرکز علمی جهان اسلام قرار داد، مرکزیت علمی که سال ها و تا حدود قرن 8 استمرار داشت و بعداً نیز پس از فترت موقت در عصر مغول این رویکرد علمی دوباره زنده شد از برکات حضور امام هشتم در خراسان بود درباره دست آورد ها و فعالیت های امام هشتم در این مختصر گنجایش نیست که به همه آن ها احاطه داشته باشد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ ترجمه عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق.
2ـ حیات فکری و سیاسی ائمه، رسول جعفریان.

مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

منبع: http://www.andisheqom.com